Орхон аймаг түүх, соёлыг түгээн дэлгэрүүлэх “Ёс заншлын цогцолбор”-той боллоо

   Монгол ахуй соёл, нүүдэлчин хэв маяг, уламжлал, ястан үндэстний онцлогийг хойч үедээ таниулж, түүнийг түгээн дэлгэрүүлэх, өвлүүлэхээр “Ёс заншлын цогцолбор” өргөн олны өмнө үүд хаалгаа дэлгэлээ. Энэ сарын нэгэнд болсон их өргөөний нээлтийн ёслолын ажиллагаанд Орхон аймгийн удирдлагууд, төр захиргааны байгууллагын ажилтан, албан хаагчид, урлаг соёлын салбарынхан, иргэд оролцож, түүх соёлоо түгээн дэлгэрүүлж буй томоохон бүтээн байгуулалтыг үзэж сонирхлоо. Энд модон тоглоом, шагайн наадгай, гоёл чимэглэл, үндэсний дээл хувцас урлал, цагаан идээ, хөхүүрийн айраг, хөх арвайн гурил, хатаасан борц, эсгий эдлэл, дээс ширмэл, элдэж боловсруулсан арьс шир, нэхий гээд малын гаралтай түүхий эдээр хийж болох бүхнийг олонд дэлгэжээ. Ерөөл айлдаж, хан хуурын татлагаар жаврыг нь үргээсэн энэхүү их гэр 22 диаметр бүхий 380 кв.метр талбайтай. Ёс заншлын цогцолбор нь 10 га талбайд хийх бүтээн байгуулалтын томоохон ажил бөгөөд  ирэх жил 21 аймгийн гэрүүдээр хүрээгээ тэлж, Монгол нутагт амьдарч буй бүхий л ястны онцлогийг харуулахаар төлөвлөжээ. Мөн тус цогцолборын хэсэгт хөл бөмбөг, волейбол, сагсан бөмбөг, гандбол зэрэг спорт тоглоомын болон ахмадын чийрэгжүүлэлт, хүүхдийн тоглоомын талбай байрлаж, Хөдөлмөр зуслан хичээллэх юм.

Хүүхэд хүмүүжүүлэх монгол арга ухаан

     Орхон аймгийн Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын цуглуулга болох 40 мянган шагай хүүхэд хүмүүжлийн гэрт бий. Шагайн наадгайн 13 нэр төрөл болон хорол, үүцүү, даалуу гэсэн хөлөгт тоглоомыг хүүхэд багачуудад зааж сургахаар тохижуулсан нь онцлог байлаа. Боловсролын салбарт 35 жил ажилласан ахмад багш Ч.Нарангэрэл бага гэрийг хариуцан ажиллахаар болжээ. Тэрээр, “Шагай тоглох нь хүүхдийн сэтгэхүйг хөгжүүлдэг олон талын ач тустай. Би технологийн багш мэргэжилтэй. Шинэ ажлын байртай болсондоо баяртай байна. Ахмад багш бидэнд амрах зав гарахгүй нь бололтой. Ирэх зун багш нартайгаа хамтран ширдэг ширж, бэлэг дурсгалын зүйлс урлан, эндээ үйлдвэрлэл эрхэлнэ. Сайхан зүйл санаачилсан Баян-Өндөр сумын Засаг даргад баярлалаа” хэмээн сэтгэлийн үгээ уламжилсан. Тус гэрийн гадна Говил багийн хоёрдугаар сургуулийн сурагчид шагайн харваагаар цэцээ сорьж, сурсан мэдсэнээ найзууддаа сонирхууллаа. Хоёрдугаар сургуулийн жижүүр, мужаан Г.Нармандах гуай шагайн харваагаар хичээллэгч 5-17 насны 30 гаруй шавьтай. 2017 оноос хүүхдүүд нь Улсын чанартай тэмцээнд оролцож эхэлсэн бөгөөд 2018 онд хүрэл, 2019 онд алтан медалийн эзэд болжээ.

Боловсруулсан арьс, нэхий

     Удаах гэрээр зочлоход Увс аймгийн Тариалан сумын харьяат, Орхон аймагт 19 дэх жилдээ амьдарч суугаа Д.Жавзан гуай угтлаа. Тэмээний ноос, зогдроор утас ээрч, адууны дэлээр гэрийн оосор, бүч томох, ямааны арьсаар элэг, сарьс хийх, хонины арьс элдэх гээд гэртээ зүгээр суух дургүй тэрээр юм юм амжуулна. Энэ бүх хөдөлмөрч зан чанар ээж ааваасаа өвлөсөн эрдэм нь юм. Тэрээр цай уух зуурт “Манайх таван хүүтэй. Бүгдийг нь гэр төхөөрч тусад нь гаргасан. Зах дээр үнэгүйдээд хаяж байгаа нэг хонины арьсыг элдээд борлуулахад 35000 төгрөг болдог гэж бодохоор амьдрал гарын алган дээр байна, хүүхдүүд ээ. Одоогийн хүүхдүүд арьс элдэж, дээс томохоос залхуурдаг болсон. Хүмүүс их сонирхож байна. Мэддэг, чаддаг бүхнээ хүүхдүүдэд зааж өгөх юмсан” гэв.

Гоёл чимэглэл, үндэсний хувцас урлал

     “Эрдэнэтийн урлан бүтээгчид”ТББ-ыг төлөөлсөн гар урлаачид монгол бүсгүйн гоёл чимэглэл, дээл хувцасаар энэхүү гэрийг чимэглэжээ. Эрдэнэт хотын урлаачид төрөл бүрийн үйл ажиллагаа зохион байгуулахаар хэдэн сарын өмнөөс нэгдэн нягтарч, Төрийн бус байгууллага хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулах болжээ. Гар урлалын 20-иод нэр төрлийг эгнээндээ нэгтгэсэн тус холбоо гишүүнчлэлээ өргөжүүлэхээр ажиллаж байгаа тухайгаа холбооны тэргүүлэгч Б.Баяржаргал онцоллоо.

Баян-Өндөр сумын Засаг дарга C.ГАНЦОГТ:
Цогцолборыг дагуулан шинэ ажлын байрууд бий болгоно

     Олон хүний итгэл сэтгэл, дэмжлэгтэйгээр “Ёс заншлын цогцолбор”-ыг бүтээлээ. Өргөөг түшиглэн малын гаралтай түүхий эд боловсруулах 17 үйлдвэрийг цогцоор нь бий болгохыг зорьж байна. Аймаг бүрийн онцлогийг харуулсан гэрүүд байгуулснаар түүх ёс заншлыг хүүхдүүд танин мэдэх боломжтой болох юм. Өргөөг түшиглэн иргэдийн чөлөөт цагийг зөв боловсон өнгөрүүлэх, монгол арга ухаанд суралцах, хүнсний аюулгүй байдлаа хангах чиглэлд орон нутгаас анхааран ажиллах болно. Хувь хүмүүс ч оролцоо дэмжлэг үзүүлж байгаад баяртай байна. ХХҮГ, аймгийн цагдаа, хүчний байгууллагууд хамтран оролцлоо. Цогцолборыг дагуулан шинэ ажлын байрууд бий болгоно. Малын махаа зөв эрхлэх, цагаан идээгээ амьдрал ахуйдаа өргөн хэрэглэхээс эхлээд “Эко Баян-Өндөр” төслийн бүтээгдэхүүнийг иргэддээ хүргэж байна. Уг төслийн хүрээнд 2000 тонны хүлэмжийг энэ онд ашиглалтад орууллаа. Өвөл зуны хүлэмж, тоглоомын талбай, нуур цөөрөм үүсгэж амралт чөлөөт цагийн талбайг бий болгох чиглэлээр цаашид хийж хэрэгжүүлэх олон ажил төлөвлөсөн.

Эко хүнс хөх арвайн гурил

     Говь-Алтай аймгийн Чандмань сум буюу Орхон аймгаас 1000 км-ийн хол газраас хөх арвайн гурил тээвэрлэж, түүнийгээ Эрдэнэтийн брэнд бүтээгдэхүүн болгохоор ажиллаж яваа нэгэн гэр бүлтэй танилцлаа. Арвайн гурилыг шээс задгайрсан хүүхдэд шар тостой багсарч өгөхөд бие нь чангарч, эрүүл мэндийн хувьд эрс сайжирдаг хэмээн хуучилсан Н.Дадийхүү эгч өвөг дээдсээс уламжилсан чулуун тээрмийн аргаар гурилаа боловсруулж, үр хүүхдүүддээ өвлүүлэн заажээ. Худалдаанд шинэхэн савлагаатай гарсан энэ гурил “Эко Баян-Өндөр” шошгоор бусдаасаа ялгарч байна. Арвайг боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах нь гар ажиллагаа ихтэй тул өдөрт 800 гр гурил үйлдвэрлэж, кг-ийг нь 12 мянган төгрөгөөр зардаг тухай тэрээр нэмж хэллээ. Тариагаа худалдан авч нөөцлөөд үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлнэ гэдэгтээ тэд итгэлтэй байна.

Монгол борц үйлдвэрлэл

     Монголчууд хэдэн зууны тэртээгээс махаа борц болгон хатааж, хүнс хоолондоо улирал харгалзалгүй хэрэглэсээр ирсэн. Тиймээс ч үр хүүхдүүддээ зайлшгүй таниулах зүйлсийн нэг нь борц юм. Үхрийн шийр толгой, мах шуузлах болон борцлох арга, ажиллагааны талаар мэдээлэл хүргэж, өнөө үед бизнес хэлбэрээр ашиглах шинэ санааг Баян-Өндөр сумын баг хариуцсан мэргэжилтэн С.Сэрээтэрдорж танилцууллаа. Тэрээр “Хөдөөгийн залуучууд ажилгүй байна гэж ярих юм. Борцыг нүдэж нунтаглаад, шахаад савлачихвал шинэ бизнес санаа шүү дээ” хэмээн тайлбарлаа.

И.Чинтогтох

Фото: Ш.Лхамсүрэн